İngiliz edebiyatının unutulmaz isimlerinden biri de Diana Wynne Jones’tur. J. K Rowling, Neil Gaiman, Terry Pratchett üzere pek çok fantastik muharriri etkileyen, J. R. R. Tolkien, C. S. Lewis üzere isimlerden ders alan Jones 1934’te doğar. Beş yaşında II. Dünya Savaşı çıkınca ailesiyle bir arada Galler’e taşınmak durumunda kalır. Lakin buraya ahenk sağlamakta zorlanır. Röportajında belirttiği üzere, muharrir olmaya birinci bu sıralar karar verir.
AKIL SIHHATİNİ KORUMAK İÇİN YAZMAK
Kitaplarla çok içli dışlı bir çocukluk geçirdiği için kendi serüvenlerini de farkında olmadan kurmaya başlar. İlerleyen yıllarda Essex’e, “neredeyse hiç kitap olmayan” bir köye yerleşir. İnsanların dokumacılık, çömlekçilik dışında pek bir hobisini gerçekleştiremediği bu küçük köyde Jones da kendine yapacak bir şeyler arar. Lakin çatılarda gezinip uçmayı hayal etmekten de sıkılınca kardeşleri okusun diye oturup bir şeyler karalamaya başlar. Eğitimini tamamlayıp Oxford’a yerleştikten sonra edebiyat üzerine baş yormaya devam eder, lakin önemli manada oturup yazmaya başlaması 1960’ların ortalarını bulur. Üç çocuğu, hasta bir kocası ve kayınvalidesiyle birebir meskende yaşar, tahminen de bundan sebep, “Akıl sıhhatimi korumak için yazmaya başladım,” biçiminde bir açıklama yapar.
Jones hem yetişkin hem de çocuk edebiyatında fantastik eserler vermiş olsa da pek çoğumuz onu, Miyazaki’nin 2004 yılında beyazperdeye uyarladığı ‘Yürüyen Şato’ isimli kitabından tanırız. Aslında bu kitap Howl Üçlemesi’nin birinci kitabıdır. Mütercimi Bülent O. Doğan’dır. Öteki kitapları sırasıyla ‘Uçan Şato’ ve ‘Sihirli Ev’ ismini taşır. Bunların tercümanı de Cihan Karamancı’dır. Howl Üçlemesi geçtiğimiz günlerde İthaki Yayınları etiketiyle tıpkı anda raflara girdi.
YAŞLI BİR ÇOCUK
‘Yürüyen Şato’ Ingary isimli fantastik bir ülkede geçer. Büyücülerin, cinlerin, perilerin kol gezdiği bir yerdir burası. Ingary’de yaşayan binlerce aileden biri de şapkacılık yapan Hatter’lardır. Bay Hatter’ın Sophie ve Lettie isimli iki kızı ve mütevazı bir geliri vardır. Derken günün birinde eşini kaybeder ve yanında çalışan sempatik tezgâhtar Fanny’yle evlenir. Bu evlilikten de Martha isimli bir kız daha dünyaya gelir.
Yürüyen Şato, Diana Wynne JonesÇev: Bülent O. Doğan, İthaki Yayınları, 256s. 2022
Hayat son derece sistemli biçimde akarken Bay Hatter’ın mevti her şeyi tepetaklak etmeye kâfi. Çünkü Bay Hatter ölünce aslında ailenin büyük bir borç batağında olduğu, borcun bir kısmının da kızların eğitim masraflarından kaynaklandığı ortaya çıkar. Hal bu türlü olunca Fanny kızlarını etrafına toplar ve onları para kazanıp hayatlarını kurmaları için çeşitli işlere yerleştirir. Küçük kardeşlerin yeri uygundur, ancak büyük kardeş Sophie şapka üretip satmaya devam etmek zorunda kalır. Sophie bir yandan sömürüldüğünü düşünüp bir yandan da ürettiği şapkalarla konuşacak kadar sıkılırken bir gün dükkâna herkesin korktuğu Çöl Cadısı çıkagelir ve bir yanlış anlaşılma sonucu çok kızarak Sophie’yi yaşlı bir bayana dönüştürür. Üstelik büyü altında olduğunu söylemesin diye ona bir büyü daha yapar.
‘YÜRÜYEN BİR ŞATO HAKKINDA KİTAP YAZSANA’
Sophie olayın şokunu atlattıktan sonra kendini yollara vurur ve dehşetli bir büyücü olarak nam salmış Howl’dan yardım istemek için onun şatosuna yanlışsız yürür. Bir dağın zirvesinde oradan oraya hareket eden bir şatoda yaşayan Howl genç kızların ruhlarını emen, zalim bir büyücü olarak bilinmektedir. Sophie artık genç olmadığı için korkacak bir şey olmadığını düşünür. Halbuki çok çaresizdir. Birinci baskısını 1986 yılında yapan ‘Yürüyen Şato’nun ortaya çıkış fikrini Jones’a bir çocuk verir. “Yürüyen bir şato hakkında kitap yazsana,” der çocuk. Jones bu fikri çok sever. Ne yazık ki not etse de dahi çocuğun ismini unutur, ancak onu kitabın başında teşekkürlerle anmadan geçmez. ‘Yürüyen Şato’ aslında bir erginleşme serüvenidir. Fakat bu yalnızca Sophie için geçerli bir değildir. Neredeyse kitabın ana karakterlerinin hepsinde çeşitli zaaflar vardır.
Örneğin Howl aslında yeterli biridir. 20’li yaşlarda güzel bir gençtir. Hakkında bu türlü berbat ve dehşetli dedikoduları bilerek salar, zira bencil ve tembeldir. Yalnızca kendini umursar, diğerlerini keder etmez. Beşerler ve en çok da Kral kendisinden “yardım” istemesin diye hakkında bu türlü laflar çıkarır. Howl’la yaptığı muahede sonucu ocağa hapsedilen, şatonun hareket etmesine sebep olan ve Miyazaki’nin verdiğini formla birlikte unutulmaz bir karaktere dönüşen ateş cini Calcifer’in de zaafları vardır.
Tek fikri Howl’la ortasındaki mukaveleyi iptal ettirip kaçıp gitmek olan Calcifer birinci etapta öteki hiçbir şeyi umursamaz. Hatta şatoya geldiği birinci gün Sophie’yle işbirliği yapıp onu temizlikçi olarak gösteren de odur. Sophie bu mukaveleyi iptal ettirmenin bir yolunu bulacak, Calcifer de onun üzerindeki yaşlılık büyücüsü kaldıracaktır.
Serüven uzunluğu girişilen gayret, tıpkı şatoda yaşasalar da aslında birbirleriyle hakikat düzgün bağları olmayan bu beşerler vakitle dönüşüm geçirerek nitekim bir ortada olmaya başlarlar. Aşkın, dostluğun ve fedakârlığın çok istikametli olarak işlendiği, karakterlerin düşmanlarından evvel kendileriyle, kendi zayıflıklarıyla savaştığı ‘Yürüyen Şato’ fantastik çocuk edebiyatının en güzide örneklerinden biridir.
AMERİKA’NIN IRAK İŞGALİ
Miyazaki ‘Ruhların Kaçışı’nın akabinde direktörlüğü bıraktığını ilan eder. Lakin ‘Yürüyen Şato’ kitabıyla da yakından ilgilenmektedir. Bu yüzden kitabın haklarının Studio Gibbli olarak satın alıp direktörlüğü Mamoru Hosoda’ya verir. Hosoda çalışmalara başlasa da ortaya çıkan sonuç Miyazaki’yi tatmin etmez. O da en sonunda kolları sıvamak zorunda kalır. Miyazaki Jones’la bu süreçte elinden geldiğince irtibat kurmamaya çalışır. Çünkü bir müellif olarak onun, yaratılacak bu yeni kainata müdahale etmemesini ister.
Bu yüzden atmosfer olarak Jones’un önerdiği üzere Galler görüntüsünü değil, Fransa’daki Colmar ve Alsace dağlarını kullanır. Dizaynında en çok zorlandığı halde en hoş sonuç veren şeylerden biri de şatonun tavuk ayaklarıyla yürüme problemidir. Beri yandan ‘Yürüyen Şato’ sineması savaş aykırısı bir tavır da sergilemektedir. Kitapta bu türlü baskın bir tema bulunmaz. Sinemanın üretim sürecinde Amerika’nın Irak işgali gerçekleşince Miyazaki Newsweek’e verdiği bir röportajda şunları söyler:
“Aslında, ülkeniz Irak’a karşı savaşa yeni başladı ve ben bu bahiste çok öfkeliyim. Bu nedenle (Ruhların Kaçışı’na yönelik) mükafatla ilgili birtakım tereddütlerim oldu. ‘Yürüyen Şato’ya da yeni başladım ve bu sinema büsbütün Irak’taki savaştan etkilenerek çekiliyor.”
‘Yürüyen Şato’ birinci gösterimini 5 Eylül 2004’te Venedik Sinema Festivali’nde yapar. Aldığı ödüllerle yalnızca görsel bir şölene imza atmaz, tıpkı vakitte kitabı da tanınan hale getirerek ‘Yürüyen Şato’nun onlarca lisana çevrilmesine vesile olur. Bitirirken belirtmekte yarar var; Jones’un tekrar İthaki Yayınları’ndan çıkan, Sevinç Kayır’ın çevirdiği ‘Hayaletin Zamanı’ isimli bir kitabı daha var. Meraklısına duyurulur.