Siyaset gündeminin çalkantıları, kayyım protestoları, Narin Güran duruşmasıyla Diyarbakır baş döndüren bir gündemin içerisindeyken Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kent Tiyatrosu’nun düzenlediği Amed Bayan Tiyatro Günleri bir nefes alanı oldu. İran, Kerkük, İstanbul, İzmir ve Ankara’dan gelen bayan oyunları ve söyleşilerle 6 gün boyunca çoğunluğu bayanlardan oluşan izleyici salonlardaki koltuklarda yerlerini aldı.
Gelen konuklar ortasında “tiyatroda öykü anlatıcılığı” üzerine bir atölye çalışması yapan direktör Berfin Zenderlioğlu da vardı. Şenlikte Zenderlioğlu’nun yönettiği Füruğ Ferruhzad’ın ömrünü husus alan, Şebnem İşgüzel’in kaleme aldığı Nazan Kesal’in tek kişilik oyunu “Yaralarım Aşktandır” da izleyiciyle buluşan oyunlar ortasında yerini aldı.
Zenderlioğlu ile atölye çalışmasını, şenliği ve ‘Yaralarım Aşktandır’ oyununu konuştuk.
Sizi 20 yılı aşkın bir müddettir tanıyorum ve çalışmalarınızı takip ediyorum lakin yeniden de o klasik soruyla başlayalım. Bilmeyenler için Berfin Zenderlioğlu kimdir? Tiyatro serüveniniz nasıl başladı?
Bitlis’te doğup büyüdüm. Tiyatro benim hiç aklımda olan bir şey değildi. Aslında benim serüvenim müzikle başlayıp sonra tiyatroya evrildi. Zira çocukluğumdan itibaren babam daima bağlama çalıp türkü söylerdi. Müziğe meyilliydim. Şan dersi almak ve elektrogitar çalma hayalim vardı. Lise periyodunda İstanbul’a geldiğimde Mezopotamya Kültür Merkezi bünyesinde yer alan kurslara sırayla kayıt yaptırdım. Elektro gitar kursu yok diye evvel bağlama, sonra gitar, biraz da askı davul çalmayı öğrendim lakin asla elektrogitara başlayamadım (gülüyor). Bir edebiyat dergisi tecrübesinin akabinde tiyatroya geçiş yaptım, sonra biraz da dans derken, tiyatro bu açgözlülüğümü durultan bir alan oldu.
Önceleri ailemden kapalı tiyatro yaptım. Kabul etmeyeceklerine dair taşrada büyüyen biri olarak elimde çok bilgi vardı. Babamın hayali benim bankacı olmamdı. Tiyatro yaptığımı özel bir kanalda yayınlanan haberde spikerin adımı söylemesiyle öğrenince bu saklılık de açığa çıktı natürel ki. Sonrası, benim ferdî ve sanata tutunabilme seyahatime dönüştü. 2004 yılında etkin olarak tiyatroya başladım. İstanbul Üniversitesi tiyatro eleştirmenliği ve dramaturgi/dramatik müelliflik kısmını okudum. Yüksek lisansımı da Sahne Sanatları alanında reji üzerine yaptım. Şermola Performans’ın kurucularındanım. Şimdilerde hayatımda yöneticileri ortasında olduğum bir kültür sanat/bilim vakfı BAN ve Diwan Akademi var. İki özel üniversitenin tiyatro kısmında de hocalık yapıyorum. Tiyatro beni daima canlı tuttu ve tutmaya da devam ediyor.
Diyarbakır’a da hikaye anlatıcılığı üzerine atölye çalışması yapmak için geldiniz. Nasıl geçti çalışmanız?
Alan ve yer yaratabildiğim her vakit aralığında farklı kentlere gidip direktörlük, dramaturgi ve öykü anlatıcılığı üzerine Kürtçe atölyeler yapmaya çalışıyorum. Kürt tiyatrosunda bir bayanın bunları yapıyor olması çok da alışkın olunan bir durum değil. Benzeri kıssalara tanıklık etmek, beşerlerle drama üzerinden irtibat kurmak ve dokunabilmek bu çürümüşlüğün içerisinde insan olmayı hatırlatıyor. Bu yolda yürümek isteyen gençler, bazen takviye için farklı platformlardan ulaşıp prosedür soruyorlar; o nedenle bu çalışmalar çok uygun bir diyalog köprüsü oluşturabiliyor. Bu şenlik bünyesinde yaptığım atölyede iştirakçilerin, neyi, niye ve nasıl anlatmak istediklerine dair birtakım temrinler yaptırdım. Kelamlı kültür geleneğine sahip bizler, yazılı olana gerçek gitmek istediğimizde teknik olarak nasıl bir rota izleyebiliriz buna dair hem teorik hem de pratik alıştırmaların içerisinde yer aldığı bir workshop oldu.
Bircan Değirmenci ve Berfin Zenderlioğlu ‘KADINLARI DAİMA ERKEKLER ANLATTI VE YAZDI’
Katılımcıların tamamının bayan olmasının ayrıyeten bir ehemmiyeti var mı sizin için?
Özellikle bayanlardan oluşması şu açıdan epeyce kıymetli. Bayanlar yüzyıllardır bütün sanat disiplinlerindeki erk yaratıcılar tarafından yaratılan öge olarak merkezi bir konumdalar. Bu kadar merkezde olan varlığın, erkeğin üretiminde objeye dönüşmesi ve araçsallaştırılması benim de kaygı edindiğim sorunlardandır. Bayanı daima erkekler anlattı ve yazdı. Tiyatro alanında da tıpkı bakış maalesef karar sürmekte. Erkeğin odakta ve etkin olduğu; bayanın ise tamamlayıcı, yoldan çıkaran cadı ya da pasif olduğu öyküler 2 bin 500 yıldır etrafımızı sarmakta ve görünen o ki bizler öykülerimizi yazmazsak erkin sanatının içerisinde birer materyale dönüşeceğiz. Bütün bunların sonucunda her nerede olursak olalım esaretin ürettiği karanlığı, cüretin yarattığı aydınlıkla yine düzenleyebiliriz. Bizim yani bayanların öyküsünü daima erkekler yazdı. O yüzden biz neden kendi öykümüzü kendimiz yazmıyoruz? Zira siz kendi öykünüzü yazmazsanız birisi gelir sizin öykünüzü müellif ya da sizin isminize konuşma hakkını kendinde görür. Son periyotlarda beni rahatsız eden bir durum olduğu için ‘benim hikayemi’ (kimlik, bayan ya da kendimi her ne hissediyorsam), çok üst perdeden anlatmaya çalışmak, içselleştirilmemiş tecrübeleri aktarmaya çalışmak tıpkı beyaz insanın, bir siyahiyi anlatma beceriksizliği ve hadsizliğiyle benzeri noktalarda buluşmaktadır. Bu atölyenin konusunu, yazarken nasıl bir yol izleriz, nasıl karakter yaratırız, karakterlerin rol temsiliyetleri, teknik olarak uygulamamız gereken formüller nedir başlıkları oluşturdu. İştirakçi sayımız on kişiydi. Yani on kıssa, on mesken, on kent. O yüzden sözümüzün ve yazımızın dokunduğu, dokunacağı her yer çok değerli.
‘FÜRUĞ FERRUHZAD ÇOK ÖZEL, IŞIL IŞIL VE RENKLİ BİR KADIN’
Festivale 1967’de ömrünü yitiren İran’ın isyankar şairi Füruğ Ferruhzad’ın şiirsel bir anlatıyla hayatından kesitler sunan ‘Yaralarım Aşktandır’ oyunu ile geldiniz. Nasıl başladı oyunun serüveni?
Tiyatro hocam Erdal Ceviz bizi şiirle çalıştırırdı. Ben Füruğ’un ‘Yaralarım Aşktandır’ şiiriyle çalışıyordum. O vakitten beri Füruğ’a aşinaydım. Edebiyatçı arkadaşımız Yavuz Ekinci iki “Füruğ delisi” olarak Nazan Kesal’la bizi tanıştırdı. Nazan’la öykümüz o denli başladı. Nazan uzun yıllardır Füruğ’la ilgili bir oyun yapmak istediğini ve bunu benim yönetmem için teklifle gelince süreç başladı. Şebnem İşigüzel yazdı, müziklerini Burçak Çöllü yaptı, hareket tasarımı ise Dicle Doğan’a ilişkin. Oyun, kendi ışığının peşinden koşan ve etrafını güzellikle taçlandıran bir bayanın kıssasını anlatıyor. Oyun, 6. döneminde. Birçok yeri dolaştı, turne yaptı ve gitgide büyüyen bir seyirciye sahip oldu.
Füruğ çok özel, ışıl ışıl ve renkli bir bayan. Sinemaya, tiyatroya, resme ilgisi var. Terzilik yapıyor, belgesel çekiyor. Çok taraflı bir bayan. İran üzere bir ülke için çok katlanabilecek bir şey değil. Hele ki bunu bir bayan yapıyorsa. Füruğ üzere bir kalbe sahip olan ve kaç anlatılmayan bayanların öyküsü Nazan için de bir kederdi. Birlikte yol aldık âlâ ki de almışız. Varlığıyla oyuna büyük güç kattı, katıyor. Benim de en çok dokunmak istediğim sıkıntılar bunlar. Aslında var olan o çıkmazın içerisinde kendisine bir ışık bulmaya çalışan, oradan, yokluktan kendini var eden bayanların kıssası her vakit benim ilgimi çekmiştir.
‘Yaralarım Aşktandır’ bir manada rejime karşı sanatıyla direnen bir bayanın kıssası.
Füruğ, İran Şah devrinde yaşamış ve şiirleriyle aslında çağdaş İran edebiyatında da örnek teşkil edebilecek öncü bayan şairlerden biridir. Aslında çok uzağımızda olan bir öykü değil, her ne kadar yaşadığımız coğrafya farklı olsa da Füruğ’un yaşadığı çıkmazlar, çelişkiler, kadınlık manasında da ortak noktalar olduğu için bence Diyarbakır’a da çok yakışacak bir oyun. Orada elbette Füruğ özelinde sanatıyla direnen, var olan rejime baş tutan bir bayanın kıssasını sahneye aktarmak istedik. Zira Füruğ’un hayatında çok trajediler de var. Çocuğundan ayrılıyor, hayatı boyunca çocuğu ona gösterilmiyor. Ve kendi ülkesinden sürgün ediliyor. Aile, toplum ve erkek edebiyatçıların baskısına karşın kendini var edebilmiş, onun içerisinde üretmiş bir bayan. Benim de daha çok peşinden koştuğum karakterler bu türlü karakterler. Kendimce sanatta kaygı edindiğim, inatla sürdürmek istediğim birtakım sıkıntılar var, bunu da biraz sıkıntısı olanlarla sürdürmek istiyorum.
Yaralarım Aşktandır oyunu, Nazan Kesal Malum ülke gündemi hiçbir vakit durulmuyor. Diyarbakır’da kayyım gölgesinin, siyaset gündeminin epey ağır olduğu bir devirde Bayan Tiyatro Günleri düzenlendi. Böylesi vakitlerde direkt sanatsal çalışmalar bir ‘eğlence’ üzere gözüküyor ya da tali planda bırakılıyor.
Biz aslında Ingmar Bergman’ın “Dünyayı utanç kurtaracak” dediği yerden bakıyoruz. Bizim yaptığımız ‘tüm bunları unuttuk, eğleniyoruz’ üzere değil. Tekrar utanan biziz. Burada çok kolay bir odak kaydırılması yaşanıyor, algı operasyonu yapılıyor ve nedense oklar birinci başta sanata doğrultuluyor. Pandemide de birinci kapanan yerler sahneler oldu. Zelzelede de bu türlü. Doğal ki harika olaylar olunca sonuçta biz de robot değiliz, hayatın içinde yaşayan insanlarız lakin ‘eğlence sektörü’ olarak görülüp bu alanların çabucak pasifize edilmesi, durdurulması çok vahim bir şey. Zira kültüre ilişkin bir orijin olarak gözükmüyor. Her ne kadar bu ülkede kültür sanatla uğraşmak çok güç olsa da -bunu önüme bir set olarak koymuyorum- lakin hakikaten kültür sanat siyasetsizliği yıldıran bir şey. Tüm bu çıkmazlara karşın biz de biraz kendi yolumuzu arıyoruz, bir şeylere dokunmaya çalışıyoruz. Bunu natürel ki bir lütuf üzere anlatmak değil niyetim. Sonucunda bir şeylere dokunmak istediğimiz için varız lakin bazen insan şunu düşünebiliyor. Bu kadar güç olmak zorunda değil. Çok da güç bir şey istemiyorsun. Özgürce sanatını yapmak istiyorsun.
Avrupa’da her mahallede bir tiyatro sahnesi var, oranın artık bir ömür biçimi. Ekmek üzere, su üzere yaşamsal bir muhtaçlık. Bizde gereksinim değil. Elbette ki kimse tiyatrosuz kaldığı vakit ölmez. Hani ölmezsin de ancak hayatta nasıl ki şekerden, tuzdan ya da en sevdiğin şeylerden yoksun kalırsan hayatında hissedeceğin boşluk ve eksiklik duygusu oluşursa sanattaki eksikliği de biraz bu hisle bağdaştırıyorum. Her vakit eksik kalan yanlarımızı tamamlamak için uğraşmıyor muyuz?
Son olarak şenliğe ait gözlemleriniz neler?
Kadın Tiyatro Şenliği Diyarbakır’da birinci sefer yapılıyor. Bayanların sanatsal mecrada belirleyici rol üstlenmeleri ve bu şenlik düzleminde yaratıcı olarak etkin olmaları, üretimlerinin özneleri durumundaki konumları nitekim umut verici ve kışkırtıcı. Tahminen de birçok kente örnek olabilecek bir kapı ortalar.