Türkiye’de 1 Ağustos 2014 yılında yürürlüğe giren İstanbul Kontratı yahut tam ismiyle ‘Kadınlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Uğraşa Ait Avrupa Sözleşmesi’, Danıştay 10. Dairesinin aldığı karar ile tekrar gündeme geldi. Türk toplumundaki aile yapısını hiçe sayan odaklar, Mart 2021’de Cumhurbaşkanı Kararı ile feshedilen kontrat için feshin iptali talep etmişti. Danıştay 10. Dairesi, feshin iptal istemini reddetti. Pekala, İstanbul Kontratı nedir? İşte, tartışmalı unsurlarıyla uzunca bir müddet gündemde kalan mukavelenin anatomisi…
İSTANBUL MUKAVELESİ NEDİR?
Avrupa Birliği’ne bağlı üye devletler ile birtakım ülkelerin imzaladığı İstanbul Kontratı, “kadına karşı şiddet”, “aile içi şiddet”, “toplumsal cinsiyet”, “kadınlara karşı toplumsal cinsiyete dayalı şiddet” ve “mağdur” tariflerini ele alırken 12 kısım, 81 unsurdan oluşmaktadır. 11 Mayıs 2011’de İstanbul’da imzaya açılmasından dolayı İstanbul Mukavelesi olarak kayıtlara geçmiştir. Asıl adı Kadınlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Uğraşa Ait Avrupa Sözleşmesi’dir.
NE VAKİT İMZALANDI?
İstanbul Mukavelesi, 11 Mayıs 2011’de İstanbul’da Avrupa Birliği’ne üye devletler ve kontrata taraf olan 45 ülke tarafından imzalandı. Türkiye de o devir İstanbul Mukavelesi’ni onaylayan ülkeler ortasındaydı.
8 Mart 2012’de Resmi Gazete’de yayınlanan kararın ardından hazırlıklara başlandı. Kontrat doğrultusunda 6284 Sayılı Ailenin Korunması ve Bayana Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun birebir yıl yürürlüğe girdi. Bu Kanun, 14 Mart 2012’de AK Parti, CHP, MHP ve BDP’nin oylarıyla kabul edildi. Türkiye, İstanbul Mukavelesi’ni onaylayan birinci ülke olurken; onay kâfi sayısına ulaşılınca 1 Ağustos 2014’te uygulamaya konuldu.
İSTANBUL MUKAVELESİ’Nİ KİM İMZALADI?
11 Mayıs 2011’de İstanbul’da oylamaya açılan İstanbul Mukavelesi’ni Türkiye’den devrin Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu imzaladı.
Türkiye’nin 42’nci Dışişleri Bakanı Davutoğlu, 2009-2014 yılları ortasında Bakanlık misyonunda bulunmuş; İstanbul Mukavelesi’nin de imzalanmasında aracı rol üstlenmişti.
SÖZLEŞMENİN TARTIŞMALI MADDELERİ
12 kısım 81 unsurdan oluşan İstanbul Kontratı, Türkiye’de uzun yıllar gündemde kalmış; aile birliğini desteklemeyen, erkeği konuttan yoksun kılan, erkeğin sözünü hiçe sayan alt başlıklarıyla tenkitlerin maksadında olmuştu. Kontratın birçok hususu Türk aile yapısı ve toplumunu tehdit ederken 2’nci Unsurun 2’nci Fıkrası, 4’üncü Hususun 3’üncü Fıkrası ve 14’üncü Hususun 1’inci Fıkrası kamuoyunda reaksiyon görmüştü. İşte o hususlar:
MADDE 2/2: Taraflar bu Mukavelenin kararlarının uygulanmasında toplumsal cinsiyete dayalı şiddetin bayan mağdurlarına özel olarak dikkat göstereceklerdir.
MADDE 4/3: Taraflar bu Kontrat kararlarının, bilhassa de mağdurların haklarını muhafazaya yönelik önlemlerin, cinsiyet, toplumsal cinsiyet, ırk, renk, lisan, din, siyasi yahut öteki tıp görüş, ulusal yahut toplumsal köken, bir ulusal azınlıkla temaslı olma, mülk, doğum, cinsel yönelim, toplumsal cinsiyet kimliği, sıhhat durumu, engellilik, uygar hal, göçmen yahut mülteci statüsü yahut öbür bir statü üzere, rastgele bir temele dayalı olarak ayrımcılık yapılmaksızın uygulanmasını temin edeceklerdir.
MADDE 14/1: Taraflar, yerine nazaran, tüm eğitim düzeylerinde resmi müfredata, bayan erkek eşitliği, toplumsal klişelerden arındırılmış toplumsal cinsiyet rolleri, karşılıklı hürmet, şahsî alakalarda çatışmaların şiddete başvurmadan tahlile kavuşturulması, bayanlara karşı toplumsal cinsiyete dayalı şiddet ve kişilik bütünlüğüne hürmet üzere hususların, öğrencilerin vakit içinde değişen öğrenme kapasitelerine uyarlanmış bir biçimde dahil edilmesi için gerekli önlemleri alacaklardır.
Sözleşmedeki tartışmalı unsurlar ve fıkralar kadar içerikte yer alan kavramlar ve bunların tarifleri da kamuoyunda eleştirilmişti. Bayana karşı şiddet, aile içi şiddet, toplumsal cinsiyet, bayanlara karşı toplumsal cinsiyete dayalı şiddet, mağdur ve bayan kavramlarının tarifleri en çok dikkat çekenleriydi. İşte, İstanbul Mukavelesi’nde yer alan bu kavramların yansıması:
Kadına karşı şiddet: Bayanlara karşı bir insan hakları ihlali ve ayrımcılık anlaşılacak ve bu terim, ister kamu ister özel hayatta meydana gelsinler, kelam konusu aksiyonlarda bulunma tehdidi, zorlama yahut özgürlüğün rastgele bir biçimde kısıtlanması da dahil olmak üzere, bayanlara fizikî, cinsel, ruhsal yahut ekonomik ziyan ve acı verilmesi sonucunu doğuracak toplumsal cinsiyete dayalı tüm şiddet hareketleri olarak anlaşılacaktır.
Aile içi şiddet: Eylemi gerçekleştiren, mağdurla birebir ikametgahı paylaşmakta olsun yahut olmasın yahut daha evvel paylaşmış olsun yahut olmasın, aile içinde yahut aile ünitesinde yahut mevcut yahut daha evvelki eşler yahut birlikte yaşayan bireyler ortasında meydana gelen fizikî, cinsel, ruhsal yahut ekonomik şiddet hareketleri olarak anlaşılacaktır.
Toplumsal cinsiyet: Rastgele bir toplumun, bayanlar ve erkekler için uygun olduğunu düşündüğü toplumsal manada oluşturulmuş roller, davranışlar, faaliyetler ve özellikler olarak anlaşılacaktır.
Kadınlara karşı toplumsal cinsiyete dayalı şiddet: Bir bayana karşı, bayan olduğu için yöneltilen yahut bayanları orantısız bir biçimde etkileyen şiddet olarak anlaşılacaktır.
Mağdur: A ve b fıkralarında belirtilen davranışlara maruz kalan rastgele bir şahıs olarak anlaşılacaktır.
Kadın: 18 yaşından küçük kızları da kapsayacaktır.
EŞCİNSEL EVLİLİKLERE KAPI ARALIYOR
İstanbul Mukavelesi’nin eleştirilmesindeki bir başka taraf da eşcinsel evliliklere bakış açısıydı. Türk toplum yapısıyla bağdaşmayan, aile yapısına dinamit koyan; ifrat ve isyan ile bağdaştırılan durum, Kontrat yoluyla meşrulaştırılıyordu.
Özellikle ‘toplumsal cinsiyet’ kavramı ve bu kavramın LGBT lobilerinin emellerine aracı olması alanında uzman isimlerce tartışılıyordu. Uzmanların ‘Femi-faşist’ zihniyetle hazırlandığını savunduğu kontrat, eşcinsel evliliklere yol açıyor; mevzunun yasal mercilere taşınmasını talep ediyordu.
İSTANBUL MUKAVELESİ NEDEN İPTAL EDİLDİ?
Kamuoyunda İstanbul Sözleşmesi’ne dair tenkitlerin artması üzerine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve AK Parti Hükümeti, Kontratın feshini Cumhurbaşkanı Kararı ile onayladı.
İletişim Lideri Fahrettin Altun, feshe ait yaptığı açıklamada: “Dünden bugüne Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde bayanların toplumsal, ekonomik, siyasi ve kültürel hayata daha fazla katılmaları için verdiğimiz çabayı kararlılıkla sürdürüyoruz. Bayanlar, hayatın objesi değil öznesidir! Her vakit ‘Güçlü Bayan Güçlü Türkiye’ diyeceğiz” sözlerini kullandı.
Dönemin Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk, İstanbul Mukavelesi’nin feshini şu sözlerle yorumlamıştı:
“2002’den bu yana Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde ülkemizdeki tüm bayanların siyasi, ekonomik ve toplumsal hayata iştirakini desteklemek için kıymetli düzenlemeleri hayata geçirdik. Bayan haklarının teminatı, Anayasamız başta olmak üzere, iç mevzuatımızdaki mevcut düzenlemelerdir. Hukuk sistemimiz muhtaçlığa nazaran yeni düzenlemeleri hayata geçirebilecek kadar dinamik ve güçlüdür”
DANIŞTAY, KONTRAT İPTALİNİN FESHİNİ REDDETTİ
Danıştay 10. Dairesi, İstanbul Mukavelesi’nin iptaline yönelik açılan fesih talebini reddetti.
Türk toplum yapısını hiçe sayan, tartışmalı hususlarıyla uzun mühlet gündemde kalan Mukavelenin Türkiye’deki destekçileri, iptalin durdurulmasına yönelik onlarca dava açmıştı. Danıştay, 19 Temmuz Salı günü bu talebin reddedilmesine hükmetti.
İSTANBUL MUKAVELESİ’Nİ TANIMAYAN ÜLKELER
Türkiye’nin Mart 2021’de feshettiği İstanbul Mukavelesi’ni imzalamasına rağmen uygulamaya koymayan ülkeler ortasında Ermenistan, Bulgaristan, Çekya, Birleşik Krallık, Letonya, Lihtenştayn, Litvanya, Moldova ve Ukrayna bulunuyor.
Anlaşmaya imza atan ülkelerden Slovakya Şubat 2020’de, Macaristan da Mayıs 2020’de feshetti.