Başta Talât Paşa olmak üzere, İttihatçılar için hayalleri vücutlarına sığmıyordu denir. Onlar, vücutlarını de bağımsızlık ve ihtilal gayretine adadılar. Onlar vatanlarının, gözleri önünde devamlı olarak toprak ve onur kaybına isyan ettiler. Şair Hüseyin Haydar’ın betimlemesiyle İttihatçılar, “Üç yüz yıl kan kaybeden bedenden” doğdular. Büyük altüst oluşların içinde yaşadılar. Büyük düşündüler. Büyük işler başardılar.
Osmanlı İmparatorluğu, emperyalist büyük devletlere karşı yürütülen teslimiyet siyasetleri sonucu bir yarı sömürge haline gelmişti ve parçalanıyordu… Emperyalistler ortalarında, Osmanlı’yı paylaşma tartışmaları ve mutabakatları yapıyorlardı.
Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli, Talât Paşa’nın önderliğinde İttihatçılar yani Jön Türkler tarafından atıldı. Bina tekrar bir Jön Türk olan Mustafa Kemal’in liderliğinde Kemalistlerce inşa edildi. Öbür bir deyişle Cumhuriyet, Talât Paşa’nın ve Atatürk’ün bizlere mirasıdır. Mustafa Kemal, bu temel tarihi gerçeği, Talât Paşa’nın eşi Hayriye Hanım’a şöyle açıklıyor: “Eğer Talât Paşa, Meşrutiyet inkılabını yapmamış ve ondan sonraki meşhur hizmetleriyle bu yolları açmamış olsaydı, biz bu inkılabı yapamazdık.” Bu kıymetli görüşme Tahsin Uzer’in konutunda gerçekleşiyor.
Mustafa Kemal, Jön Türklerden, İttihatçılardan başlayan sürecin birikiminin, tayin edici kıymetinin şuurundadır ve bu gerçeğe bir öbür konuşmasında tek bir cümleyle dikkat çekiyor: “Eğer Meşrutiyetler olmasa idi, Cumhuriyet olamazdı.”
CUMHURİYET’E HİZMETLERİ
İttihat ve Terakki’nin ve onun başkanı Talât Paşa’nın, Cumhuriyet’in yolunu açan hizmetleri neydi, diye sorulabilir. Kapitülasyonların kaldırılması, ulusal iktisat ve çağdaş kurumların birinci nüvesinin oluşması İttihat ve Terakki’nin yapıtıdır. Halkçılık, devletçilik, köycülük, bayan hakları, lisanda halkçılık, eğitimin yaygınlaştırılması, laikliğin birinci uygulamaları, basın özgürlüğü ve toplumsal hayatın canlanmasına yönelik birinci adımlar tekrar onların yapıtıdır.
Başta Enver Paşa olmak üzere yavuz bir tavırla gerekli askeri ıslahatları yaparak genç ve güçlü bir ordu yarattılar. Kemalist Devrim’in gerçekleştirip de İttihat ve Terakki periyodunda filizleri olmayan, gündeme gelmeyen, tartışılmayan çabucak hemen hiçbir şey yoktur. Özetle Talât Paşa, Enver Paşa ve öbür İttihatçılar ulusal devletimizin temelini atan büyük devrimcilerdir.
İttihat ve Terakki, vatan sevgisinde birleşen yaygın, geniş kitlelerin bir örgütlenmesiydi. Üyeler, kimi temel hususlarda farklı fikirleri savunabiliyordu. Yani İttihatçılar birçok mevzuyu tartışan geliştiren genç devrimcilerdi. Genç ve deneyimsiz olmaktan gelen zayıflıkları vardı. Önce Osmanlıcı idiler; İmparatorluğu bir bütün olarak korumak istiyorlardı. Lakin bunun olanaksız olduğunu çok geçmeden gördüler. Sonra Türkçü/Milliyetçi oldular. Ayrıyeten Mustafa Kemal üzere bir genç ve inanılmaz yetenekli lider de onların ortasında yetişti.
İTTİHATÇIYIM DEMEK VATANSEVERİM DEMEKTİR
İttihatçıların memleket sevgisi tarihi bir gerçektir. Onlar her şeyi ülke faydası için yaptılar. Mustafa Kemal Atatürk de İttihatçıları bu türlü kıymetlendiriyor. Pahalı tarihçi Sina Akşin’in aktardığına nazaran:
Mütareke İstanbul’unda İngiliz Rahip Frew (Fru), bir salonda karşılaştığı Mustafa Kemal’den öncelikle İttihat ve Terakki’yi karalamasını istiyor. Paşa’nın verdiği karşılık nettir ve çok değerlidir: “İttihat ve Terakki’nin birçok kusur ve yanlışları olabilir. Ama vatanperver bir kuruluştur.”
Rumeli kökenli olan, pahalı müellifimiz Necati Cumalı da İttihatçılığı ve Selânik’teki tesirini vatanseverlikle betimliyor: “İttihat ve Terakki, 1908 İhtilalinden evvel kapalı bir partiydi. Yeniden de kokusu sarmıştı Selânik’i. Yetişen her onurlu genç İttihatçıydı ya da İttihatçı olmaya adaydı Selânik’te. 1908 İhtilalinden sonra yüreklerdeki bu tutku dışa vurdu.
“İttihatçılığın o denli, incelenerek bellenecek bilimsel unsurları yoktu. İttihatçıyım demek, vatanımı, ulusumu severim, özgürlüğüme bağlıyım, vatanım için seve seve can veririm demekti sonuç olarak.”
ULUS DEVLETİNİN KURULUŞUNDA MİSYON ALDILAR
Hikmet Özdemir, Enver Paşa’yı “büyük bir kahraman” olarak niteliyor. Özdemir İttihat ve Terakki’yi, “Bir siyasi hal ve okul olarak, bir vatanseverler hareketi,” olarak kıymetlendiriyor. Ve şu açıklamayı yapıyor:
“Bilindiği üzere, İttihat ve Terakki, 1789 Fransız İhtilalinin tesirindedir. (…) Balkan Savaşı’nda, Trablusgarp’ta ve Dünya Savaşı’nda vatan toprakları için İttihat ve Terakki’nin başkanları ve takımları gözlerini kırpmadan hayatlarını ortaya koymuşlardır ve canlarını vermişlerdir.
“1920’de Sevr Antlaşması’yla birlikte Balkan ve Dünya savaşlarının kahramanlar neslinden sağ kalabilenler; bu sefer Atatürk’ün önderliğinde, Türk İstiklal Savaşı’na katılmışlar; Türk Ulusunun ulusal devletinin, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda ve inşasında faal vazifeler üstlenmişlerdir.”
TÜRKİYE’Yİ MÜSTEMLEKE OLMAKTAN KURTARMAK
Taylan Sorgun da İttihat ve Terakki’nin vatanımız için baht değiştirici rolü üzerinde duruyor:
“İttihat ve Terakki, Türkiye’yi müstemleke olmaktan kurtarmak için kuruldu: Osmanlı İmparatorluğu tam bir çöküş periyodunu yaşıyor. Emperyalizm Osmanlı İmparatorluğu’nu o denli bir hale getirmiş ki Viyana ve Paris kongrelerinde paylaşım kararları alınmış, kapitülasyonlar üzerine çökmüş İmparatorluğun. Osmanlının zati parçalanmasına karar verilmiş. İttihat ve Terakki İmparatorluğu bu kurallardan kurtarmak için kurulmuş bir teşkilattır. Taylan Sorgun, açıklamasını İttihatçıların millici niteliklerine dikkat çekerek sürdürüyor:
“İttihat ve Terakki’nin bir iktisadi ve siyasi ideolojisi var. İktisadi ve siyasi ideolojisi olan bir grup… 1908 öncesinde, 1907’de Yusuf Akçura, şair ancak birebir vakitte asker Ömer Naci, Mustafa Kemal ve Kara Kemal, ulusal bankacılığı tartışıyorlardı. (…)
Cumhuriyet, ulusal bankacılığı getirdi ise bu daha 1907’de Selanik’te Mustafa Kemal’lerin, Yusuf Akçura’ların tartıştığı bir sıkıntıdır. Bu türlü bakmak lazım…”
Yani Kemalizm’in temelinde/kökeninde İttihatçılık vardır. Kemalist İhtilaller bir halı üzere ilmik ilmik örülmüştür. Natürel İttihatçılığın Kemalizm’e dönüşmesinde değerli kazanımlar/değişmeler olmuştur. Niyetler ve aksiyonlar pratiğin içinde yanılgılarından arınmış, olgunlaşmıştır. Kemalizm’in özü olan Altı OK prensibi bu süreçte somutlaşmıştır.
İTTİHATÇILIK BİR HALK HAREKETİDİR
Barış Doster, İttihatçılığın sırf bir aydın hareketi olmayıp tabandan gelen bir halk hareketine de yaslandığına dikkat çekiyor:
“Başlangıçta tam bir kapalı örgüt üzere teşkilatlanan İttihatçılar özgürlük taleplerinin yanında, bozulan iktisat ve toplumsal nizam nedeniyle Anadolu’da görülen ayaklanmaları da İkinci Meşrutiyet’in halk tabanının oluşması için muvaffakiyetle kullanmışlardır. Bu nedenle Jön Türk Devrimi’ni ‘tepeden inme bir devrim’ olarak küçümseyip, kestirip atmak yanlışsız değildir, gerçekçi değildir. Ardında, o günün şartlarında kıymetli bir halk hareketi vardır.
“Enver Paşa ve nesli yalnızca bizim tarihimize değil, dünya tarihine damgasını vurmuş, bütün fertleriyle çok tezli bir nesildir. Ve o periyot, çok görkemli, çok destansı bir periyottur.”
İTTİHATÇILARA NEDEN DÜŞMANLAR?
Mütareke günlerinde, birçok İngiliz yanlısı olan İstanbul basını, ağır formda İttihatçı düşmanlığını körüklüyor. İttihat ve Terakki ile uzak yakın ilişiği olan herkese, her şeye saldırmanın neredeyse moda olduğu bir devir yaşanıyor. Mustafa Kemal’e, Anadolu’daki gayrete ve ulusal olan her gelişmeye, “İttihatçılar” denerek saldırılıyor. Zira birinci direnme hareketleri ekseriyetle yaygın olarak örgütlü olan İttihatçılardan geliyor. Ayrıca İttihatçılık, direnme ve vatanseverlikle neredeyse birebir manaya geliyor. Bu nedenle İttihatçılık karalanıyor. Direniş büyümeden güçlenmeden ezilmek isteniyor.
Osmanlı tarihinde, Mütareke öncesinde de İttihatçılara karşı düşmanlığın bir kampanyaya dönüştürüldüğü iki devir var: Birincisi 31 Mart gerici isyanının yaşandığı günlerdir. İkincisi ise, Balkan Savaşı sürecidir.
Bu üç devir, birebir vakit da İngiliz emperyalizminin işbirlikçilerinin Osmanlı’ya hükümran olduklarını düşündükleri günlerdir fakat iktidarları süreksiz oluyor.
O yıllarda bu düşmanlığın ana kaynağı emperyalistler bilhassa de İngiliz emperyalistleridir. Onlar başta İstanbul olmak üzere Osmanlının topraklarını paylaşmak kararındalar. Hasta adam ilan edilen Osmanlının İttihatçılar tarafından iyileştirilmesinden, ömrünün uzatılmasından, kurtarılmasından korkuyorlar. Onlar İttihatçılığın kendi çıkarları açısından tehlikeli olduğunu biliyorlar. Zira İttihatçılık milliyetçiliktir. Vatanseverliktir. Emperyalizme karşı olmaktır. Siyasi ve iktisadi olarak tam bağımsız, başı dik, onurlu bir vatan istemektir. Motamot Mustafa Kemal gibi…
Mustafa Kemal’in, 29 Ekim 1907’de 322 numaralı üye olarak Cemiyet’e girdiği biliniyor. Mustafa Kemal, vakit zaman farklı görüşleri olsa da, İttihat Terakki’nin içinde genç bir asker olarak öbür başkanlarla birlikte omuz omuza uğraş ediyor. O da bir Jön Türk’tür. Bu gayret Gazi’ye çok birikim/tecrübe katıyor.
İttihatçı vatanseverlerin yanılgı, zaaflarıyla ve olağan ki yürek, fedakârlık, kahramanlıklarıyla da Mustafa Kemal Atatürk için uygun birer öğretmen olduklarını söylemek yanlış bir saptama olmamalı. Onlar bizim de yolumuzu aydınlatıyorlar.
Feyziye Özberk